آجر پزی چیست؟چه مراحلی دارد؟
در روند تهیه آجر، پس از خشک شدن خشت‌ها، آنها را در کوره‌ای می‌چینند. بطوری که که از همدیگر فاصله داشته و هوا، شعله و گا ز از لابلای آجرها بگذرند.
مراحل پخت آجر
تهیه خاک رس
خاک رسی که برای آجر انتخاب می‌کنند لازم نیست که رس خالص بوده فقط کافی است که ناخالصی نظیر چوب، زغال، ریشه گیاهی نداشته باشد. زیرا این مواد هنگام پختن آجر در داخل کوره سوخته و جای آن خالی می‌ماند و مقاومت آجر را کم می‌کند.
عمل آوردن خاک
منظور از عمل آوردن خاک آنست که خاکی یکدست و عاری از کلوخه و مواد خارجی مخصوصاً مواد آلی داشته باشیم. برای اینکار خاک را هوا می‌دهند، آن را آسیاب می‌کنند و اگر بخواهند آجر مرغوب تهیه کنند آن را می‌شویند. پس از خشک شدن از الک‌های مخصوص می‌گذرانند و دانه‌های درشت آن را جدا می‌نمایند. بعد از تهیه مصالح اگر بخواهند از آن بلافاصله استفاده نمایند آن را به سالن‌های ساخت گل می‌برند و در غیر این صورت آن را در سیلوهای مخصوص انبار می‌نمایند.
ساختن گل
در حدود ۲۰ گرم از وزن خاک به آن آب اضافه می‌نمایند. آب مورد نیاز باید فاقد مواد خارجی بوده و همچنین نباید آبی باشد که در مراحل مختلف تهیه آجر با خاک رس ترکیب شیمیایی بدهد. بعد از اضافه کردن آب به خاک آن را خوب مخلوط می‌کنند تا تمام ذرات آن در مجاورت آب قرار گیرد و تر بشود. سپس آن را مدتی به حال خود رها می‌کنند تا رفته رفته اب به تمام ذرات خاک نفوذ کرده و آن را تر نماید و گل به شکل خمیر یکنواختی در آید.
آنگاه آن را با لگد زدن ورز می‌دهند و به یکنواخت شدن گل و بازشدن کلوخه‌هایی که هنوز در مجاورت آب قرار نگرفته‌اند کمک می‌کنند. مقدار آب موجود در گل باید به حداقل ممکن برسد و فقط شکل دادن گل را ممکن سازد. زیرا هرقدر آب گل زیادتر باشد خشک شدن خشت مشکل تر و پر هزینه تر می‌شود و بعد از آن که آب درون آن متصاعد گردید فضای خالی آن در خشت باقی می‌ماند و موجب پوکی آجر می‌گردد.
قالب گیری یا خشت زنی
در کارخانه‌های قدیمی خشت زنی با دست انجام می‌گردید. به این صورت قالب چوبی به شکل آجری که می‌خواستند تهیه نمایند می‌ساختند. سپس آن را با دست از گلی که قبلاً تهیه شده و آماده بود پر می‌کردند. با فشار انگشتان کلیه فضای خالی که ممکن بود وجود داشته باشد پر می‌نمودند. سپس سطح خارجی را با دست صاف و صیقلی می‌کردند. بعد قالب را که ته نداشت و فقط یک چهار چوب بود را بلند می‌کردند در نتیجه خشت‌های قالب گیری شده در محل خود باقی می‌ماندند.
خشک کردن خشت
پس از چند ساعت که از زدن خشت می‌گذشت و تقریباً خشت می‌توانست قالب هندسی خود را حفظ کند آن را از محل خود بلند کرده و از سمت سطح باریک‌تر پهلوی یکدیگر می‌چیدند؛ و بدین ترتیب سطوح بیشتری از خشت را در معرض جریان باد قرار می‌دادند و به خشک شدن سریع تر خشت کمک می‌کردند. البته در این روش به علت غیر فنی بودن اولاً در سطح خشت ناهمواری‌های شدیدی ایجاد می‌شد و در ثانی به علت آن که سطح روی آن در اثر کوران هوا زودتر خشک می‌شد ولی مغز آن هنوز رطوبت داشت و برای آن که رطوبت مغز به خارج هدایت شود ناچار در سطح آن ترک‌هایی ایجاد می‌شد.
انواع کوره‌های آجر پزی
کوره چاهى
این کوره از قدیمى‌ترین انواع کوره آجرپزى در ایران محسوب مى‌شوندو مى‌توان آن را در کارگاه ساختمانى، که حمل آجر به آن جا به دلیل مسافت زیاد اقتصادى نباشد، احداث نمود. در حال حاضر کمتر از این کوره استفاده مىشود. این کوره در زمین حفر شده و خشت‌ها به صورت هِره و با رعایت فضای خالی روی هم چیده می‌شوند و پس ازاینکه اندود کاهگل را بر سر کوره می‌کشیدند. از ناحیهٔ زیر کوره، سوخت به کوره داده می‌شد. این کوره امروزه منسوخ شده‌اند.
کوره‌های سنتی ایران
در این کوره‌ها خشت‌ها بر روی آتش خانه، بصورت مخروط ناقص چیده می‌شود و سطح خارجی آن را با گل اندود می‌کنند. در این روش آتش و آجر ثابت هستند و حرارت در قسمتهای مختلف کوره متغیراست؛ بنابراین کیفیت آجرها متفاوت می‌شود. آجر کف کوره را جوش و آجر راس مخروط را نیم پخته (خام پخته) می‌نامند. نوع سوخت و زمان حرارت دادن در میزان مقاومت آجر اثر دارد. آجرهای زیرین برای اسکلت سازی مصرف می‌شود به رنگ سبز هستند. بعد از آجر سبز آجر بهی قرار دارد، که برای دیوار غیر باربر استفاده می‌شود. در انتها آجر نیم پخته است، که برای پخت مجدد به کوره برگردانده می‌شود.
کوره با آتش ثابت و آجر ثابت یا کوره تنوره‌ایی
این کوره شامل تنوره کوتاه و گشادی است که خشت‌ها را در آن می‌چینند و تون آن را می‌تابند (آتش می‌کنند). شعله، هوای داخل و دود از لابلای خشت‌های چیده شده در کوره بالا می‌روند و موجب پختن خشت‌ها می‌شوند.
کار کوره تنوره‌ایی مداوم نیست و انرژی زیادی در آن به هدر می‌رود، زیرا پس از آنکه خشت‌ها پخته شده و تبدیل به آجرشدند، سر کوره را باز و صبر می‌کنند تا آجرهای درون کوره سرد شوند.
با توجه به اینکه حرارت درون کوره تنوره‌ای از بالا به پایین زیاد می‌شود، جنس آجرهایی که در ترازهای مختلف کوره پخته می‌شوند با هم متفاوت است. از پایین کوره به بالا به ترتیب جوش، آجرجوش، آجر سبز، آجر بهی، آجر سفید، آجر ابلق، آجر قرمز و آجر نیم پخته بدست می‌آید. اگر قسمت بالای کوره به شکل قارچ ساخته شده و سر کوره پوشیده شود، به گونه‌ای که گاز کوره از بالای آن بیرون نرفته و از سوراخ‌های نزدیک کف کوره توسط دودکش یا هواکش مکیده شود، گاز داغ، گرمایش را به خشت‌های چیده شده در کوره پس می‌دهد و با این کار، گرمای گاز کوره هدر نمی‌رود و جنس آجرها هم یکجور می‌شود.
کوره با آتش رونده و آجر ثابت (کوره هوفمان)
کار این کوره پیوسته است و گرمای آن خیلی کم هدر می‌رود. این کوره توسط یک بنای اهل برلن به نام Friedrich Hoffmann ساخته شد و از این جهت به این نام خوانده می‌شود. چون این کوره به شکل حلقه ساخته می‌شد، آنرا کوره حلقه‌ایی هوفمان نامیدند.
این کوره‌ها در ابتدا به شکل دایره ساخته می‌شدند. در حال حاضر، آنها را به شکل حلقه دراز یا اره‌ایی نیز می‌سازند. در این کوره تا حد زیادی از هدر رفتن گرما جلوگیری می‌شود.
کوره تونلی
کار این کوره مانند تونل خشت خشک کنی است. از ابتدای تونل، واگن با بار خشت به تونل وارد می‌شود و از انتهای تونل آجر سرد شده بیرون می‌آید. کانون آتش در دیواره درونی تونل قرار دارد. واگن بار خشت به درون تونل رانده شده و به تدریج به سوی کانون آتش پیش می‌رود. خشت‌ها کم کم گرم و نیم پز شده و هنگام عبور از برابر کانون آتش می‌پزند.
همزمان با نزدیک شدن واگن آجر پخته به انتهای تونل، هوای سرد به آن دمیده می‌شود تا گرمای آجر را گرفته و آنرا سرد کند. هوای سرد با گذشتن از روی آجرها داغ می‌شود و هواکش پهلوی کانون آتش، آنرا مکیده و به کانون آتش می‌دمد.
کار کوره تونلی پیوسته است و گرمای آن خیلی کم هدر می‌رود. اما هزینه ساخت تونل، ریل گذاری و ارزش واگن‌ها بالاست. در محل‌هایی که برق ارزان باشد، می‌توان گرمای این کوره را توسط انرژی الکتریکی تامین نمود.
برای جلوگیری از طولانی شدن کوره تونلی، آنرا در دو تکه پهلوی هم می‌سازند. در تکه اول خشت‌ها را می‌سازند و توسط واگن به گرمخانه می‌برند تا خشک، گرم و داغ شوند. سپس واگن‌های حاوی خشت داغ را به درون بخش دوم می‌رانند تا خشت‌های داغ شده از برابر کانون آتش گذشته و بپزند.
ویژگی های آجر خوب
- باید در برخورد با آجر دیگر صداى زنگ بدهد. صداى زنگ نشانه‌ى سلامت، توپرى، مقاومت و میزان جذب آب مناسب آن است. آجرى که صداى خفه بدهد یا خوب پخته نشده است یا ترک دارد.
- باید در آتش‌سوزى مقاومت کند و خمیرى و ذوب نشود.
- مواد شیمیایى نباید در آجر اثر نامطلوب به جاى گذارد.
- هر چه قدر ضریب انتقال حرارتش کمتر باشد مرغوبتر است.
- رنگ آجر باید یکنواخت باشد (این ویژگى به جنس شیمیایى و یکنواختى در پخت مربوط مىشود).
- بافت آجر باید همگن باشد.
- سطح آجر باید بدون حفره و فاقد آلوئک باشد.
- سختى آجر بایدبه اندازه‌اى باشدکه با ناخن خراشیده نشود.
- آجر نباید پوک باشد. آجر پوک آب را جذب مى‌کند و به هنگام سرما یخ زده و خرد مىشود.
- میزان جذب کم سبب نچسبیدن ملات به آجر و زیادى جذب آب باعث ناپایدارى در برابر یخزدگى مىشود.
